Bilgi Bankası

Veritabanı teknolojileri, modern uygulamaların temel taşlarından biridir. MySQL ve PostgreSQL, açık kaynaklı, yaygın olarak kullanılan iki popüler ilişkisel veritabanı yönetim sistemidir (RDBMS). Her ikisi de güçlü özellikler sunarken, farklı mimarilere, lisanslara ve kullanım alanlarına sahiptirler. Bu makale, MySQL'den PostgreSQL'e geçiş yapmayı düşünen geliştiriciler ve sistem yöneticileri için kapsamlı bir rehber niteliğindedir. Geçiş sürecini planlamadan, veri taşıma yöntemlerine, uygulama uyumluluğundan optimizasyon stratejilerine kadar her detayı ele alacağız.

1. Giriş: Neden MySQL'den PostgreSQL'e Geçmeli?

MySQL ve PostgreSQL, her ikisi de güçlü RDBMS'lerdir, ancak farklı avantajlar ve dezavantajlar sunarlar. Geçiş kararını vermeden önce, ihtiyaçlarınızı ve beklentilerinizi dikkatlice değerlendirmeniz önemlidir.

1.1. PostgreSQL'in Avantajları

• Gelişmiş Veri Tipleri: PostgreSQL, JSON, HStore, array gibi daha gelişmiş ve esnek veri tiplerini destekler. Bu, karmaşık veri yapılarını daha verimli bir şekilde saklamanızı ve sorgulamanızı sağlar.
• Daha İyi SQL Standartları Uyumluluğu: PostgreSQL, SQL standartlarına MySQL'e göre daha sıkı bir şekilde uyar. Bu, farklı veritabanı sistemleri arasında daha kolay geçiş yapmanızı ve uygulamanızın taşınabilirliğini artırmanızı sağlar.
• Gelişmiş Eşzamanlılık Kontrolü: PostgreSQL, Multi-Version Concurrency Control (MVCC) kullanarak eşzamanlılığı yönetir. Bu, okuma ve yazma işlemlerinin birbirini engellemesini önler ve daha yüksek performans sağlar.
• Genişletilebilirlik: PostgreSQL, eklentiler aracılığıyla kolayca genişletilebilir. Bu, özel ihtiyaçlarınızı karşılamak için veritabanı sistemini özelleştirmenizi sağlar. Örneğin, PostGIS eklentisi, coğrafi veri işleme yetenekleri ekler.
• Topluluk Desteği ve Açık Kaynak Lisansı: PostgreSQL, aktif bir topluluk tarafından desteklenir ve BSD lisansı altında lisanslanmıştır. Bu, ücretsiz olarak kullanabileceğiniz ve dağıtabileceğiniz anlamına gelir.

1.2. MySQL'in Dezavantajları

• SQL Standartlarına Daha Az Uyumluluk: MySQL, SQL standartlarına tam olarak uymaz ve bazı durumlarda beklenmedik davranışlara neden olabilir.
• Eşzamanlılık Kontrolü Sorunları: MySQL'in eşzamanlılık kontrolü, bazı durumlarda performans sorunlarına yol açabilir.
• Lisanslama Kısıtlamaları: MySQL'in ticari sürümleri için lisans ücretleri ödemeniz gerekebilir.

1.3. Geçiş Kararını Etkileyen Faktörler

• Uygulama Gereksinimleri: Uygulamanızın hangi veri tiplerine, SQL standartlarına ve eşzamanlılık kontrolüne ihtiyacı var?
• Performans Beklentileri: Uygulamanızın hangi performans düzeyini sağlaması gerekiyor?
• Maliyet: Geçişin maliyeti ne kadar olacak? (Donanım, yazılım, personel)
• Uzmanlık: Ekibinizde PostgreSQL konusunda uzmanlık var mı?

2. Geçiş Sürecinin Planlanması

MySQL'den PostgreSQL'e geçiş, dikkatli planlama ve hazırlık gerektiren karmaşık bir süreçtir. Başarılı bir geçiş için aşağıdaki adımları izlemeniz önemlidir.

2.1. Mevcut Veritabanı Yapısının Analizi

İlk adım, mevcut MySQL veritabanınızın yapısını analiz etmektir. Bu, tabloların, sütunların, veri tiplerinin, indekslerin, tetikleyicilerin, saklı yordamların ve görünümlerin incelenmesini içerir.

• Tablo Şeması: Her tablonun adını, sütunlarını, veri tiplerini ve kısıtlamalarını (birincil anahtar, yabancı anahtar, benzersizlik) belirleyin.
• Veri Tipleri: MySQL'deki veri tiplerinin PostgreSQL'deki karşılıklarını araştırın. Bazı veri tipleri doğrudan eşleşmeyebilir ve dönüştürme gerektirebilir.
• İndeksler: Mevcut indekslerin listesini çıkarın ve PostgreSQL'de nasıl yeniden oluşturulacaklarını planlayın.
• Tetikleyiciler ve Saklı Yordamlar: MySQL'deki tetikleyicilerin ve saklı yordamların PostgreSQL'de nasıl uygulanacağını belirleyin. Bazı durumlarda, bu kodları yeniden yazmanız gerekebilir.
• Görünümler: Görünümlerin listesini çıkarın ve PostgreSQL'de nasıl yeniden oluşturulacaklarını planlayın.

2.2. Uyumluluk Değerlendirmesi

Uygulamanızın PostgreSQL ile uyumlu olup olmadığını değerlendirin. Bu, uygulamanızın kullandığı SQL sorgularının, veri erişim katmanının ve ORM'nin (Object-Relational Mapping) incelenmesini içerir.

• SQL Sorguları: Uygulamanızın kullandığı SQL sorgularını gözden geçirin ve PostgreSQL'de çalışıp çalışmadıklarını kontrol edin. MySQL'e özgü sözdizimi veya fonksiyonlar kullanılıyorsa, bunları PostgreSQL'e uyumlu hale getirmeniz gerekebilir.
• Veri Erişim Katmanı: Uygulamanızın veri erişim katmanını (örneğin, JDBC, ODBC) PostgreSQL sürücüleriyle uyumlu hale getirin.
• ORM: Uygulamanız bir ORM kullanıyorsa (örneğin, Hibernate, JPA), PostgreSQL'i destekleyen bir ORM sürümüne yükseltmeniz veya farklı bir ORM kullanmanız gerekebilir.

2.3. Geçiş Stratejisinin Belirlenmesi

Geçiş için en uygun stratejiyi belirleyin. İki ana strateji şunlardır:

• "Big Bang" Geçişi: Tüm veritabanını ve uygulamayı aynı anda PostgreSQL'e geçirir. Bu strateji daha hızlı olabilir, ancak daha risklidir.
• Aşamalı Geçiş: Veritabanını ve uygulamayı aşamalar halinde PostgreSQL'e geçirir. Bu strateji daha güvenlidir, ancak daha uzun sürebilir.

Aşamalı geçiş için farklı yaklaşımlar şunlardır:

• Modül Bazlı Geçiş: Uygulamanın farklı modüllerini ayrı ayrı PostgreSQL'e geçirin.
• Okuma/Yazma Ayrımı: Okuma işlemlerini PostgreSQL'e yönlendirin ve yazma işlemlerini MySQL'de tutun. Daha sonra yazma işlemlerini de PostgreSQL'e geçirin.
• Veri Alt Kümesi Geçişi: Veritabanının sadece bir alt kümesini PostgreSQL'e geçirin ve uygulamanın belirli özelliklerini bu alt küme üzerinde test edin.

2.4. Test Ortamının Oluşturulması

Geçişi test etmek için bir test ortamı oluşturun. Bu ortam, üretim ortamınızın bir kopyası olmalıdır. Test ortamında geçişi gerçekleştirin ve uygulamanızın doğru çalıştığını doğrulayın.

2.5. Geri Alma Planı

Geçiş sırasında bir sorun oluşması durumunda, geri alma planınızın hazır olması önemlidir. Bu plan, veritabanını ve uygulamayı MySQL'e geri döndürme adımlarını içermelidir.

3. Veri Taşıma Yöntemleri

Veri taşıma, geçiş sürecinin en kritik adımlarından biridir. Farklı veri taşıma yöntemleri mevcuttur ve en uygun yöntem, veritabanınızın büyüklüğüne, karmaşıklığına ve performans gereksinimlerinize bağlıdır.

3.1. `pg_dump` ve `pg_restore`

pg_dump ve pg_restore, PostgreSQL'in yerleşik araçlarıdır ve veritabanını bir dosyaya yedeklemek ve bu dosyadan geri yüklemek için kullanılır. Bu araçlar, hem şemayı hem de verileri taşımak için kullanılabilir.

# MySQL veritabanını bir SQL dosyasına yedekleyin (şema ve veri):
mysqldump -u [kullanıcı_adı] -p[parola] [veritabanı_adı] > mysql_yedek.sql

# PostgreSQL'de yeni bir veritabanı oluşturun:
createdb [yeni_veritabanı_adı]

# MySQL yedeğini PostgreSQL'e aktarmak için bir dönüştürme aracı kullanın (aşağıya bakın):
# (Örnek: pgloader)
pgloader --type mysql mysql://[kullanıcı_adı]:[parola]@localhost/[veritabanı_adı] postgresql://[kullanıcı_adı]:[parola]@localhost/[yeni_veritabanı_adı]

# VEYA (dönüştürmeden sonra):
# PostgreSQL veritabanını SQL dosyasından geri yükleyin:
psql -U [kullanıcı_adı] -d [yeni_veritabanı_adı] -f mysql_yedek_donusturulmus.sql

Avantajları:

• Basit ve kullanımı kolaydır.
• PostgreSQL'in yerleşik araçlarıdır.

Dezavantajları:

• Büyük veritabanları için yavaş olabilir.
• Veri dönüştürme işlemini manuel olarak yapmanız gerekebilir.

3.2. `mysqldump` ve `psql`

mysqldump, MySQL'in yerleşik aracıdır ve veritabanını bir SQL dosyasına yedeklemek için kullanılır. psql ise PostgreSQL'in komut satırı aracıdır ve SQL komutlarını çalıştırmak için kullanılır. Bu araçları birlikte kullanarak verileri MySQL'den PostgreSQL'e aktarabilirsiniz.

# MySQL veritabanını bir SQL dosyasına yedekleyin (sadece veri):
mysqldump -u [kullanıcı_adı] -p[parola] --no-create-info [veritabanı_adı] > mysql_veri.sql

# PostgreSQL'de tabloları oluşturun (şemayı manuel olarak oluşturun veya pg_dump ile oluşturun):
# (Örnek: pg_dump --schema-only)

# MySQL verilerini PostgreSQL'e aktarmak için SQL dosyasını kullanın:
psql -U [kullanıcı_adı] -d [veritabanı_adı] -f mysql_veri.sql

Avantajları:

• MySQL ve PostgreSQL'in yerleşik araçlarıdır.

Dezavantajları:

• Veri dönüştürme işlemini manuel olarak yapmanız gerekebilir.
• Büyük veritabanları için yavaş olabilir.

3.3. `pgloader`

pgloader, MySQL, SQLite ve diğer veritabanlarından PostgreSQL'e veri taşımak için tasarlanmış açık kaynaklı bir araçtır. Otomatik veri tipi dönüştürme, paralel yükleme ve hata işleme gibi gelişmiş özellikler sunar.

# pgloader ile MySQL'den PostgreSQL'e veri taşıma örneği:
pgloader --type mysql mysql://[kullanıcı_adı]:[parola]@localhost/[veritabanı_adı] postgresql://[kullanıcı_adı]:[parola]@localhost/[yeni_veritabanı_adı]

Avantajları:

• Otomatik veri tipi dönüştürme.
• Paralel yükleme.
• Hata işleme.
• Çeşitli veritabanlarını destekler.

Dezavantajları:

• Ek bir araç yüklemeniz gerekir.

3.4. ETL Araçları

Extract, Transform, Load (ETL) araçları, verileri farklı kaynaklardan ayıklamak, dönüştürmek ve hedef bir veritabanına yüklemek için tasarlanmıştır. Popüler ETL araçları arasında Apache Kafka, Apache NiFi, Pentaho Data Integration ve Talend Open Studio bulunur.

Avantajları:

• Gelişmiş veri dönüştürme yetenekleri.
• Çeşitli veri kaynaklarını destekler.
• Ölçeklenebilir ve güvenilirdir.

Dezavantajları:

• Karmaşık kurulum ve yapılandırma.
• Ek bir araç öğrenmeniz gerekir.
• Maliyetli olabilir.

3.5. Özel Yazılmış Uygulamalar

Özel yazılmış bir uygulama, verileri MySQL'den okuyup PostgreSQL'e yazmak için kullanılabilir. Bu yaklaşım, veri dönüştürme üzerinde tam kontrol sağlar, ancak daha fazla geliştirme çabası gerektirir.

Avantajları:

• Veri dönüştürme üzerinde tam kontrol.
• Özel ihtiyaçlara göre uyarlanabilir.

Dezavantajları:

• Daha fazla geliştirme çabası gerektirir.
• Daha fazla test gerektirir.

4. Veri Tipi Dönüşümleri

MySQL ve PostgreSQL, farklı veri tiplerini destekler. Geçiş sırasında, MySQL'deki veri tiplerini PostgreSQL'deki karşılıklarına dönüştürmeniz gerekebilir. Aşağıdaki tablo, yaygın MySQL veri tiplerinin PostgreSQL'deki karşılıklarını göstermektedir.

Önemli Notlar:

• ENUM: MySQL'deki ENUM veri tipini PostgreSQL'de TEXT veri tipiyle ve CHECK kısıtlamasıyla veya PostgreSQL'in kendi ENUM tipiyle taklit edebilirsiniz.
• JSON: PostgreSQL'de JSON ve JSONB olmak üzere iki JSON veri tipi vardır. JSONB, daha iyi performans sağlar çünkü veriyi ayrıştırır ve ikili formatta saklar.
• BLOB: MySQL'deki BLOB veri tipini PostgreSQL'de BYTEA veri tipiyle eşleştirebilirsiniz.

5. Uygulama Uyumluluğu

Veritabanı geçişi tamamlandıktan sonra, uygulamanızın PostgreSQL ile uyumlu olduğundan emin olmanız gerekir. Bu, uygulamanızın kullandığı SQL sorgularını, veri erişim katmanını ve ORM'yi test etmeyi içerir.

5.1. SQL Sorgu Uyumluluğu

Uygulamanızın kullandığı SQL sorgularını gözden geçirin ve PostgreSQL'de çalışıp çalışmadıklarını kontrol edin. MySQL'e özgü sözdizimi veya fonksiyonlar kullanılıyorsa, bunları PostgreSQL'e uyumlu hale getirmeniz gerekebilir.

Örnekler:

• `LIMIT` sözdizimi: MySQL'de `LIMIT 10` kullanılırken, PostgreSQL'de `LIMIT 10` aynı şekilde çalışır. Ancak, `LIMIT 10, 20` (MySQL'de 10. satırdan başlayarak 20 satır getir) PostgreSQL'de `LIMIT 20 OFFSET 10` şeklinde yazılır.
• `NOW()` fonksiyonu: MySQL'de geçerli tarih ve saati almak için `NOW()` fonksiyonu kullanılırken, PostgreSQL'de `NOW()` veya `CURRENT_TIMESTAMP` fonksiyonları kullanılabilir.
• `CONCAT()` fonksiyonu: MySQL'de dizeleri birleştirmek için `CONCAT()` fonksiyonu kullanılırken, PostgreSQL'de `||` operatörü kullanılabilir. Örneğin, `CONCAT('Merhaba', ' ', 'Dünya')` MySQL'de `'Merhaba Dünya'` sonucunu verirken, PostgreSQL'de `'Merhaba' || ' ' || 'Dünya'` aynı sonucu verir.

5.2. Veri Erişim Katmanı Uyumluluğu

Uygulamanızın veri erişim katmanını (örneğin, JDBC, ODBC) PostgreSQL sürücüleriyle uyumlu hale getirin. Gerekirse, sürücüleri güncelleyin veya yapılandırmayı değiştirin.

5.3. ORM Uyumluluğu

Uygulamanız bir ORM kullanıyorsa (örneğin, Hibernate, JPA), PostgreSQL'i destekleyen bir ORM sürümüne yükseltmeniz veya farklı bir ORM kullanmanız gerekebilir. ORM'nin yapılandırmasını PostgreSQL'e göre ayarlayın.

5.4. Test

Uygulamanızın tüm özelliklerini PostgreSQL üzerinde test edin. Veri girişini, veri güncellemelerini, veri silme işlemlerini ve raporlamayı test edin. Performans testleri de yaparak uygulamanızın beklendiği gibi çalıştığından emin olun.

6. Performans Optimizasyonu

Veritabanı geçişi tamamlandıktan sonra, PostgreSQL veritabanınızın performansını optimize etmeniz önemlidir. Bu, indeksleme, sorgu optimizasyonu ve veritabanı yapılandırması gibi çeşitli teknikleri içerir.

6.1. İndeksleme

Sorgu performansını artırmak için uygun indeksler oluşturun. Sıklıkla kullanılan sorgularda kullanılan sütunlar için indeksler oluşturun. Ancak, çok fazla indeks oluşturmaktan kaçının, çünkü bu yazma performansını olumsuz etkileyebilir.

-- Bir sütun üzerinde indeks oluşturma örneği:
CREATE INDEX idx_musteri_soyadi ON musteriler (soyadi);

6.2. Sorgu Optimizasyonu

Sorgularınızın performansını analiz edin ve optimize edin. PostgreSQL, sorgu planlayıcısı kullanarak sorguların nasıl yürütüleceğini belirler. Sorgu planlayıcısının doğru planı oluşturabilmesi için istatistiklerin güncel olması önemlidir. İstatistikleri güncellemek için `ANALYZE` komutunu kullanın.

-- Bir tablo için istatistikleri güncelleme örneği:
ANALYZE musteriler;

-- Tüm veritabanı için istatistikleri güncelleme örneği:
VACUUM ANALYZE;

Sorgu planını görmek için `EXPLAIN` komutunu kullanın.

-- Bir sorgunun planını görme örneği:
EXPLAIN SELECT * FROM musteriler WHERE soyadi = 'Yılmaz';

Sorgu planını analiz ederek, indekslerin eksik olup olmadığını veya sorgunun daha verimli bir şekilde yazılabileceğini belirleyebilirsiniz.

6.3. Veritabanı Yapılandırması

PostgreSQL'in yapılandırma dosyası (`postgresql.conf`) çeşitli parametreler içerir. Bu parametreleri, donanım kaynaklarınıza ve uygulamanızın gereksinimlerine göre ayarlayarak veritabanının performansını artırabilirsiniz.

Önemli Parametreler:

• `shared_buffers`: Veritabanının kullandığı paylaşımlı bellek miktarı. Genellikle sistem belleğinin %25'i olarak ayarlanır.
• `work_mem`: Her sorgunun kullandığı bellek miktarı. Karmaşık sorgular için artırılabilir.
• `maintenance_work_mem`: `VACUUM` ve `CREATE INDEX` gibi bakım işlemlerinin kullandığı bellek miktarı.
• `effective_cache_size`: İşletim sisteminin disk önbelleği için kullandığı bellek miktarı.

Örnek Yapılandırma:

shared_buffers = 4GB
work_mem = 64MB
maintenance_work_mem = 512MB
effective_cache_size = 12GB

7. Gerçek Hayattan Örnekler ve Vaka Çalışmaları

Bir e-ticaret şirketinin MySQL'den PostgreSQL'e geçişini ele alalım. Bu şirket, büyüyen iş yükü ve karmaşık sorgular nedeniyle MySQL'in performansından memnun değildi. PostgreSQL'in gelişmiş veri tipleri ve daha iyi eşzamanlılık kontrolü, bu şirket için cazip bir seçenekti.

Geçiş Süreci:

1. Planlama: Şirket, öncelikle mevcut MySQL veritabanının yapısını analiz etti ve PostgreSQL'deki karşılıklarını belirledi.
2. Veri Taşıma: pgloader kullanarak verileri MySQL'den PostgreSQL'e taşıdı. pgloader, otomatik veri tipi dönüştürme özelliği sayesinde geçişi kolaylaştırdı.
3. Uygulama Uyumluluğu: Uygulamanın kullandığı SQL sorgularını PostgreSQL'e uyumlu hale getirdi. ORM'nin yapılandırmasını PostgreSQL'e göre ayarladı.
4. Test: Uygulamanın tüm özelliklerini PostgreSQL üzerinde test etti. Performans testleri de yaparak uygulamanın beklendiği gibi çalıştığından emin oldu.
5. Optimizasyon: İndeksleme ve sorgu optimizasyonu yaparak PostgreSQL veritabanının performansını artırdı.

Sonuçlar:

Geçişten sonra, şirketin uygulaması önemli ölçüde daha hızlı çalışmaya başladı. PostgreSQL'in gelişmiş veri tipleri, karmaşık sorguları daha verimli bir şekilde çalıştırmayı sağladı. Ayrıca, PostgreSQL'in daha iyi eşzamanlılık kontrolü, daha fazla kullanıcının aynı anda uygulamayı kullanabilmesini sağladı.

8. Görsel Açıklamalar

Veri Taşıma Süreci Şeması:

(Metinsel Açıklama: Bu şema, MySQL veritabanından verilerin ayıklanmasını, dönüştürülmesini ve PostgreSQL veritabanına yüklenmesini gösteren bir akış şemasıdır. Şema, MySQL veritabanı, veri ayıklama adımı, veri dönüştürme adımı, PostgreSQL veritabanı ve veri yükleme adımı olmak üzere beş ana bölümden oluşur. Her adım, ilgili görevleri ve araçları gösteren alt adımlara ayrılmıştır.)

Veri Tipi Dönüşümü Tablosu (Grafiksel Gösterim):

(Metinsel Açıklama: Bu grafik, MySQL ve PostgreSQL veri tipleri arasındaki eşleşmeleri gösteren bir tablodur. Tablo, MySQL veri tiplerini sol sütunda ve PostgreSQL veri tiplerini sağ sütunda gösterir. Eşleşen veri tipleri aynı renkte gösterilir.)

9. Sık Sorulan Sorular

• S: MySQL'den PostgreSQL'e geçiş ne kadar sürer?
• C: Geçiş süresi, veritabanınızın büyüklüğüne, karmaşıklığına ve uygulamanızın gereksinimlerine bağlıdır. Küçük bir veritabanı için geçiş birkaç saat sürebilirken, büyük bir veritabanı için haftalar veya aylar sürebilir.
• S: Geçiş sırasında veri kaybı yaşanır mı?
• C: Dikkatli planlama ve test ile veri kaybı riski en aza indirilebilir. Veri taşıma yöntemini doğru seçmek ve veri dönüştürme işlemlerini doğru yapmak önemlidir. Geçiş öncesinde ve sonrasında verileri doğrulamak da önemlidir.
• S: Geçiş sırasında uygulamam çalışmaya devam edebilir mi?
• C: "Big Bang" geçişi sırasında uygulamanızın çalışması durdurulması gerekir. Aşamalı geçiş stratejisi kullanarak, uygulamanızın çalışmaya devam etmesini sağlayabilirsiniz. Örneğin, okuma işlemlerini PostgreSQL'e yönlendirirken, yazma işlemlerini MySQL'de tutabilirsiniz.
• S: PostgreSQL'e geçtikten sonra MySQL'e geri dönebilir miyim?
• C: PostgreSQL'e geçtikten sonra MySQL'e geri dönmek mümkündür, ancak bu işlem de dikkatli planlama ve test gerektirir. PostgreSQL'deki verileri MySQL'e uyumlu hale getirmeniz ve uygulamanızın MySQL ile uyumlu olduğundan emin olmanız gerekir.

10. Sonuç ve Özet

MySQL'den PostgreSQL'e geçiş, uygulamanızın performansını, ölçeklenebilirliğini ve güvenilirliğini artırabilecek önemli bir adımdır. Bu makalede, geçiş sürecini planlamadan, veri taşıma yöntemlerine, uygulama uyumluluğundan optimizasyon stratejilerine kadar her detayı ele aldık. Geçiş kararını vermeden önce, ihtiyaçlarınızı ve beklentilerinizi dikkatlice değerlendirmeniz önemlidir. Dikkatli planlama, test ve optimizasyon ile başarılı bir geçiş gerçekleştirebilirsiniz.

Özet:

• Geçiş kararını vermeden önce ihtiyaçlarınızı ve beklentilerinizi değerlendirin.
• Mevcut veritabanı yapınızı analiz edin ve uyumluluk değerlendirmesi yapın.
• Geçiş stratejinizi belirleyin ve bir test ortamı oluşturun.
• Veri taşıma yöntemini doğru seçin ve veri dönüştürme işlemlerini doğru yapın.
• Uygulamanızın PostgreSQL ile uyumlu olduğundan emin olun.
• Veritabanınızın performansını optimize edin.
• Geçişi test edin ve bir geri alma planı hazırlayın.